فصل۶: چند روز پیش عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور، از خطر فرونشست زمین در ۳۵۹ دشت کشور خبر داد: «برداشت از آب چاه‌ها به سرعت افزایش یافته و روز به روز این روند تشدید می‌شود. در چنین شرایطی میزان بارگذاری مصارف بر ۶۰۹ دشت کشور به میزانی افزایش یافته که هم‌اکنون ۴۲۲ دشت در فهرست ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته‌اند.»
فرونشست زمین البته موضوع جدیدی نیست و متخصصان بارها نسبت به این پدیده و عوامل زمینه‌ساز آن هشدار داده‌اند. شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم این پدیده را یک ابرچالش خواند که ۳۸۰ شهر و ۹۰۰۰ روستا را گرفتار خود کرده است او وسعت این پدیده را ۱۸۵ هزار کیلومتر مربع توصیف کرد.
وزارت نیرو و جهاد کشاورزی به تکالیف خود عمل نکردند
علی بیت‌الهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره پدیده فرونشست زمین به رویداد۲۴ می‌گوید کل دشت‌های حاصلخیز ما دچار فرونشست زمین هستند: «۴۰۰ دشت از ۶۰۹ دشت شناسایی شده در کل کشور در شرایط بحرانی قرار دارند به این مفهوم که اصلاً اجازه حفر چاه در آنها داده نمی‌شود. سطح آب در این دشت‌ها به یک حالت «حدی» نزدیک شده و بیلان آب در آنها به شدت منفی است. وقتی سطح آب پایین رفته و تغذیه آب‌های زیرزمینی کمتر از میزان مصرف ما باشد بیلان آب منفی می‌شود، این موضوع هم در تمامی دشت‌ها به طور مستقیم منجر به فرونشست زمین می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «از طرف دیگر ۲۰۰ دشت از ۶۰۹ دشتی هم که در نقشه دشت عنوان شده‌اند در حقیقت بیشتر محدوده‌های کویری و لم‌یزرعی هستند که اسم دشت به آنها داده شده اما فاقد سکنه، آبادی و زراعت هستند.»
این متخصص زلزله‌شناسی اصلی‌ترین عامل شناخته شده فرونشست زمین را برداشت بی‌رویه و بیش از حد تغذیه آب‌های زیرزمینی دانسته و اظهار می‌کند: «ایجاد این شرایط از یک طرف به کوتاهی ما در جلوگیری از حفر چاه‌های فاقد مجوز باز می‌گردد که نظارت و کنترل آن وظیفه وزارت نیرو بوده است. از طرف دیگر استفاده غیرمجاز از چاه‌های مجاز هم عامل دیگری بوده است. به عنوان مثال چاهی که دبی برداشت مجاز آن ۱۰ لیتر در ثانیه بوده است شاید 30 لیتر در ثانیه از آن برداشت شده است. علت این اتفاق عدم وجود تجهیزاتی برای کنترل برداشت آب از یک سو و رایگان بودن آن از سوی دیگر است. این عوامل باعث می‌شوند که هدردهی آب و استفاده مازاد از آن رخ دهد. متاسفانه در حال حاضر هم چاه‌های دارای مجوز مورد برداشت‌های غیرقانونی از آب زیرزمینی قرار می‌گیرند.» او درباره راهکارهای موجود هم می‌گوید: «در حال حاضر کنتورهای هوشمندی وجود دارد که با دبی معینی کار می‌کنند با استفاده از آنها، مصرف‌کننده نمی‌تواند بیش از میزان دبی، آب را از زیر زمین خارج کند.»
فرونشست قابل کنترل است
این استاد دانشگاه استفاده از تجربیات جهانی را امری ضروری میداند: «تجربه کشورهای موفق در این زمینه نشان داده است که این کشورها تغذیه مصنوعی آب‌خوان را در دستور کار قرار داده‌اند. یعنی در فصول بارندگی بخشی از آب‌های سطحی را به گودال‌های خاصی هدایت می‌کنند. از طریق این گودال‌ها آب جمع شده و به تدریج به زیرزمین نشت می‌کند که این موضوع باعث تغذیه آب زیرزمینی می‌شود. این اقدام بیلان منفی آب را تا حدودی جبران می‌کند. این اقدام قانوناً در حوزه اختیارات وزارت نیرو است که به دلیل عدم اقدام، فرونشست زمین تشدید شده است.»
او وزارت جهاد کشاورزی را هم در این فرایند دارای مسئولیت میداند: «کشت‌های آب‌بر و محصولاتی که نیاز به آب فراوان دارند و همچنین شیوه‌های آبیاری منسوخ و قدیمی باعث هدررفت آب می‌شود. نیاز آبی با حفر چاه‌های بیشتر و افزایش استحصال آب‌های زیرزمینی همراه است بنابراین کشاورزی و فقدان مدیریت کارآمد در خصوص کاهش مصرف آب هم از د یگر عوامل فرونشست زمین است.»
بیت‌اللهی به نقش صنایع و معادن در فرونشست زمین اشاره می‌کند: «مکان‌یابی صنایع آب‌بر در کشور ما درست انجام نشده و براساس مقتضیات آبی کشور نبوده است. به عنوان مثال در ایران مرکزی که مشکل کمبود شدید آب را شاهد هستیم صنایعی را احداث کردیم که نیاز بسیاری به آب دارند. این آب از طریق چاه‌ها یا حقابه‌های زیست محیطی تامین می‌شود. این پدیده هم باعث تشدید فرونشست می‌شود.»
او تاکید می‌کند که برای کاهش خطرات فرونشست لازم است در حیطه مکان‌یابی تاسیسات صنعتی، در نوع آبیاری و شیوه‌های کشت و زرع، در حوزه تغذیه مصنوعی و جلوگیری از برداشت غیراصولی از آب‌های زیرزمینی اقدام کنیم.
او بر تدوین مقررات ملی فرونشست زمین تاکید می‌کند: «این مقررات می‌توانند تکلیف دستگاه‌ها را به صورت کاملا شفاف روشن کند. اگر به این مقررات عمل شود قطعا فرونشست قابل کنترل خواهد شد. تجربیات جهانی هم همین را می‌گویند. شاهد کنترل این پدیده در برخی کشورها هستیم. دانش فنی ما هم اجازه چنین اقدامی را می‌دهد اما عزمی لازم در مسئولان برای کاهش خطرات فرونشست زمین وجود ندارد و به همین دلیل کشور به لحاظ فرونشست زمین به سمت شرایط بحرانی حرکت می‌کند.»
آیا شروع این اقدامات زمان‌بر آنهم در شرایطی که با بحران فرونشست زمین مواجهیم، مفید است؟ سوالی که بیت‌الهی در پاسخ به آن می‌گوید: «ما باید از اوائل دهه ۷۰ که این پدیده در استان‌های مختلف کشور شروع شد، اقدامات به‌موقع را انجام می‌دادیم. اما تاخیر در اقدامات به معنای این است که اقدام نکنیم. هر چه زودتر اقدام کنیم یک قدم از بحران دورتر می‌شویم.»