فصل6: تجربه برگزاری ۱۰ دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی نشان از آن دارد که مشارکت ها در هر دوره نوساناتی داشته که البته این نوسانات در میزان مشارکت ها تابع عوامل مختلفی بوده است.

تغییر قانون انتخابات در مولفه هایی چون میزان حدنصاب آرا برای ورود به پارلمان، تغییر سن رای دهندگان در دوره های مختلف و ... از عوامل موثر در کاهش یا افزایش میزان مشارکت است اما تغییرات در میزان مشارکت تابع عوامل دیگری نیز هست، عاملی همچون "انگیزه بدنه رأی برای حضور در انتخابات و میزان رد و تایید صلاحیت کاندیداها"

برخی تحلیلگران سیاسی بر این باورند که در هر دوره ای از انتخابات که میزان مشارکت بالاتر برود اصلاح طلبان (جناح چپ) پیروز آن انتخابات خواهند بود این در حالی است که زمینه و فضای رای آوری اصولگرایان (جناح راست)در جامعه زمانی فراهم است که انتخاباتی کم رمق با مشارکت حداقلی وجود داشته باشد. ادعایی که اصلاح طلبان به جد به آن معتقدند اما اصولگراها چندان اعتقادی به آن ندارند.
از راست و چپ تا اصولگرا - اصلاح طلب

اگرچه در ۵ دوره ابتدایی مجلس از تعبیر جناح راست و چپ برای دو گروه سیاسی فعال در کشور استفاده می شد اما بعد از پیروزی جناح چپ در دوم خرداد سال ۷۶، تعابیری همچون اصولگرا و اصلاح طلب وارد ادبیات سیاسی کشور شد به طوریکه از مجلس ششم به بعد از اسامی اصولگرا و اصلاح طلب برای معرفی جناح پیروز در انتخابات استفاده می شد.

شرط حدنصاب رأی آوری چه می گوید؟

شرط رای آوری برای ورود به مجلس در ادوار مختلف با توجه به قانون انتخابات در آن دوره متفاوت بوده است.انتخابات اول بر اساس مصوبه شورای انقلاب برگزار شد و براساس آن در مرحله اول انتخابات نمایندگان با اکثریت مطلق آرا انتخاب می شدند و در صورتی که در دور اول، اکثریت مطلق حاصل نشد، انتخابات، دو مرحله ای می شد و در دور دوم با اکثریت انتخاب می شدند.

در نخستین قانون انتخابات مجلس که در سال ۱۳۶۲ برگزار شد نیز این شرط رای آوری در ماده ۸ تکرار شد و نامزدها در مرحله اول باید «اکثریت مطلق آرا» را کسب می کردند که به منزله کسب نصف بعلاوه یک کل آرای ماخوذه بود. انتخابات مجالس دوم تا پنجم بر اساس آن قانون برگزار شد. از آنجا که تحقق این شرط خصوصا تا مجلس سوم بسیار سخت بود در مراحل اول تعداد کمی از نماینده راهی پارلمان می شد. این شرط در انتخابات چهارم و پنجم دشوارتر هم شد آنچنان که تنها در انتخابات مجلس چهارم و پنجم تهران  تنها دو نماینده تهران توانستند در مرحله اول به مجلس وارد شوند.

مجلس پنجمی ها دست به کار اصلاح قانون انتخابات شدند و در نهایت  در ۷ آذر سال ۱۳۷۸ مصوب کردند «در مرحله اول هر نامزد باید اکثریت یک سوم آراء را کسب کند.». در ۱۳ دی ماه همان سال نیز مقرر کردند «انتخاب نماینده در مرحله اول منوط به کسب اکثریت حداقل یک چهارم کل آراء و در مرحله دوم و همچنین انتخابات میان دوره‌ای با کسب‌اکثریت نسبی به هر میزان باشد». با این تغییر در قانون انتخابات، در مجالس ششم و هفتم کاندیداها راحت تر در مرحله اول راهی پارلمان می شدند.
سن رای دهنده هم مهم است

سن رای دهندگان نیز بر اساس مصوبه شورای انقلاب و نخستین قانون انتخابات مجلس در سال ۶۲ که تا انتخابات مجلس پنجم حاکم بود، ۱۶ سال در نظر گرفته شده بود. اما با اصلاحیه سال ۷۸ سن رای دهندگان به ۱۵ سال تغییر پیدا کرد و انتخابات مجالس ششم و هفتم با این شرایط برگزار شد. اما بر اساس اصلاحیه ای که سال ۸۵ در مجلس هفتم بر قانون انتخابات صورت گرفت، سن رای دهندگان متناسب با اصلاحات قوانین انتخابات ریاست جمهوری و شوراها به یکباره به ۱۸ سال افزایش یافت تا به گفته نمایندگان «تعقل» در انتخاب بیشتر شود. به همین دلیل بود که شمار کسانی که حق رای داشتند در انتخابات مجلس هشتم، کمتر از انتخابات مجلس هفتم شد و میزان مشارکت نیز کاهش یافت.

به طور میانگین، میزان مشارکت مردم در انتخابات مجلس حدود ۵۵ درصد است که در مجلس پنجم با رشد چشمگیری مواجه شده و به ۷۱ درصد رسیده است. از این منظر انتخابات مجلس پنجم با این میزان مشارکت یک نمونه استثنایی به شمار می رود.
مشارکت بالا یعنی پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات مجلس؟

بررسی میزان و درصد مشارکت ها در ادوار مختلف انتخابات مجلس گرچه تا حدی تئوری مشارکت بالا بر پیروزی اصلاح طلبان تاثیرگذار است را تایید می کند مانند آنچه در انتخابات مجلس ششم یا دهم مشاهده شد اما این گزاره اگر در کنار عواملی چون میزان ردصلاحیت ها گذاشته شود تا حدودی نقض می شود.چه آنکه در مجلس نهم با اینکه مشارکت بالاتر از انتخابات مجلس قبل شد ولی عدم حضور فعال اصلاح طلبان در انتخابات نتیجه را به نفع اصولگرایان رقم زد.

یا در انتخابات مجلس پنجم که انتخاباتی استثنا در میزان مشارکت مردمی بود و با مشارکت بیش از ۲۴ و نیم میلیون شرکت کننده جناح راست توانست اکثریت کرسی های پارلمان را از آن خود کند. اما این گزاره آنجا تایید می شود که برای مثال انتخابات مجلس ششم را بررسی کنیم که با افزایش یک و نیم میلیونی تعداد شرکت کنندگان یعنی کمی بیش از ۲۶ میلیون شرکت کننده این اصلاح طلبان بودند که پیروز رقابت های انتخاباتی شدند.

نگاهی دیگر به انتخابات مجلس ششم و مقایسه آن با مجلس هفتم نشان می دهد که شرکت بیش از ۲۶ میلیون نفر در انتخابات مجلس ششم که با مشارکت ۶۹ درصدی منجر به پیروزی اصلاح طلبان شد به یکباره با کاهشی چشمگیر یعنی مشارکت ۲۳ میلیونی روبرو شده و با کاهش ۱۰ درصدی مشارکت یعنی ۵۹ درصد در این دوره اصولگرایان پیروز میدان انتخابات شدند. البته نباید از نظر دور داشت که در انتخابات بسیاری از کاندیداهای اصلاح طلبان نتوانستند از فیلتر شورای نگهبان عبور کنند و چپ گرایان با لیستی حداقلی در میدان حضور داشتند

نگاهی به انتخابات مجلس هشتم نیز نشان می دهد که در این دوره هم با کاهش نزدیک به یک و نیم میلیونی تعداد شرکت کنندگان نسبت به دور هفتم روبرو بودیم به طوریکه میزان مشارکت ۹ درصد کاهش داشت، همین کاهش مشارکت البته باز هم به نفع اصولگرایان به پایان رسید به طوریکه پیروز مجدد رقابت های انتخاباتی شدند.

اگرچه افزایش درصد میزان مشارکت در انتخابات بعدی یعنی مجلس نهم وجود داشت به طوریکه بیش از ۳۰ میلیون نفر در انتخابات شرکت کرده و میزان مشارکت عدد ۶۴ درصد را نشان می داد اما افزایش میزان مشارکت ها در حدی نبود که فضا به نفع اصلاح طلبان به پایان برسد. نباید از نظر دور داشت که در آن انتخابات کاندیداهای اصلاح طلب با ردصلاحیت گسترده ای روبرو شدند آنقدر که تحریم انتخابات دستور کار طیفی از اصلاح طلبان شد.

اما در انتخابات مجلس دهم آنجا که با افزایش ۳ میلیونی تعداد شرکت کنندگان در انتخابات نسبت به دور نهم روبرو بودیم باز هم اصلاح طلبان دست بالا را در انتخابات داشتند هرچند مجلس دهم ترکیبی یکدست را تجربه نکرد. هم اصولگراها کرسی های بالایی را تصاحب کردند هم اصلاح طلبان. دسته سومی نیز بودند که در میانه این دو جناح توانستند کرسی های قابل توجهی را به دست آورند.

و حرف آخر؛ تاثیر زیاد رد صلاحیت ها بر شکل گیری پارلمان

اگرچه عواملی همچون سن رای دهندگان و شرط حد نصاب رای آوری و ... بر میزان مشارکت موثر است اما همانطور که اشاره شد فاکتورهایی همچون رد صلاحیت نامزدهای یک جریان منجر به عدم مشارکت فعال بدنه رای آن جریان و در مواردی تحریم انتخابات شده است موضوعی که حتی تاثیر مستقیم بر نتیجه انتخابات داشته است، شاید از همین روست که سیاسیون اعتدالگرای چپ و راست براین اعتقادند هرچقدر کاندیداهای دو جریان به شکلی حداکثری وارد میدان شوند انگیزه بدنه رای هر دو طیف برای حضور در پای صندوق های رای هم بالاتر می رود.

در جدول زیر به میزان مشارکت و نتیجه ای که در هر انتخابات رقم خورده اشاره شده است. اعداد این جدول از کتاب «بازیگران و بازیگردانان پارلمان» استخراج شده‌اند.

ه‌اند.

 
 
*اعداد این جدول از کتاب «بازیگران و بازیگردانان پارلمان»  و همچنین پایگاه اطلاع رسانی وزارت کشور،پایگاه اطلاع رسانی شورای نگهبان و کتاب معرفی نمایندگان ادوار مجلس استخراج شده اند.