اختصاصی فصل6: انتخابات مجلس سوم در 19 فروردین 1367 برگزار شد. 180 نفر در دور اول و 82 نفر در دور دوم به مجلس راه پیدا کردند. مجلس سوم در آغاز بهار نیروهای چپ موسوم به "خط امامی ها" بود. این آخرین مجلسی بود که در زمان حیات امام کارش را آغاز کرد. و  پس از وفات ایشان در شرایطی کاملاً متفاوت کارش به پایان رسید. در این مجلس اولین شکاف عمده سیاسی میان نیروهای درون نظام که از مجلس دوم آغاز شده بود به اوج خود رسید. شکافی که تا به امروز جریان های سیاسی داخل نظام سیاسی جمهوری اسلامی را متأثر از خود دارد.

این انتخابات در شرایطی برگزار شد که حزب جمهوری اسلامی به سبب آن که دیگر حضورش به عنوان خط مقدم مبارزه با احزاب و گروه های اپوزوسین های معنایی نداشت و ممکن بود این نظر را ایجاد نماید که نظام جمهوری اسلامی به سمت الگوی تک حزبی سیر می کند منحل شد. از طرفی دیگر انشعاب بزرگی در بدنه جامعه روحانیت مبارز صورت گرفت و یک سال پیش از برگزاری این انتخابات روحانیون سرشناسی همچون شیخ مهدی کروبی، محمد موسوی خوئینی ها، محمدرضا توسلی و سید مهدی امام جمارانی با اذن و اجازه امام از این تشکل قدیمی و سیاسی حوزویان جدا شده و تحت عنوان جناح چپ و خط امامی گروهی با عنوان مجمع روحانیون مبارز تشکیل دادند. این عمده ترین شکاف درون نیروهای انقلاب. شکافی که تا به امروز پُر کینه و بغض ادامه دارد.

وزارت کشور کابینه میرحسین موسوی واجدین شرایط شرکت در انتخابات سومین دوره مجلس را 27 میلیون و 987 هزار نفر اعلام نمود. که از این تعداد 16 میلیون و 714 هزار یعنی چیزی در حدود 60 درصد واجدین شرایط در انتخابات شرکت کردند. میزان مشارکت در تهران 43 درصد بود که کاهشی چشم گیر نسبت به دوره پیش نشان می دهد. اما نکته درخور توجه میزان مشارکت در برخی مناطق غربی و جنگ زده بود. در استان کهکیلویه و بویراحمد میزان مشارکت نزدیک به 100 درصد بود. یعنی 94 درصد مشارکت در این استان ثبت و اعلام شد. و در استان جنگ زده و مرزی و کردنشین ایلام نیز 86 درصد واجدین شرایط در پای صندوق آرا حاضر شدند.

مهمترین اتفاق انتخابات مجلس سوم دعوای شورای نگهبان راست گرا با وزارت کشور چپ گرا بود که با دخالت دفتر امام به نفع نیروهای چپ و خط امامی به پایان رسید. این اتفاق باعث شد تا علاوه بر نظارت وزارت کشور و شورای نگهبان، پای دفتر امام هم به مسئله نظارت های انتخاباتی باز شود. به همین دلیل لطف الله صافی گلپایگانی پس از هشت سال دبیری شورای نگهبان از سمت خود استعفا کرد و  مهدوی کَنی دیگر عضو این شورا در آن زمان گفته بود که این انتخابات با سلامت برگزار نشده است.

مجلس سوم فراز و فرودی متفاوت داشت. هرچقدر که انتخابات این مجلس آغازی خوش بود برای نیروهای چپ، اما فرجامی ناخوش برای آنها داشت. تا آنجا که تا به امروز نیروهای چپ نتوانسته اند آبی خوش در گلو فرو ببرند. و شاید هنوز دارند بابت آن شکایت هایی که نزد امام می بردند حساب پس می دهند.

این مجلس باز هم با ریاست اکبر هاشمی رفسنجانی در تاریخ 7 خرداد 1367 کارش را آغاز کرد. محمد حسین چهرگانی به عنوان رئیس سنی انتخاب شد تا با نیابت سنی سید محمد حسین نبوی مجلس سوم کارش را آغاز کند. اما با فوت امام و تغییر قانون اساسی و انتخاب مرد خاطره ها به عنوان رئیس جمهور سازندگی، در اجلاسیه سوم شیخ مهدی کروبی سکان داری این مجلس را بر عهده گرفت. و اسدالله بیات و حسین هاشمیان را مجلسیان به عنوان نواب رئیس برگزید.

تعداد نمایندگان این مجلس 270 نفر بود. اما بنا به برخی دلایل مانند رحلت امام و انتخاب آیت الله خامنه ای به رهبری انقلاب برخی نمایندگان استعفا داده و مسئولیت های اجرایی را بر عهده گرفتند. در این دوره از قانون گذاری 2 تن از نمایندگان فوت شدند. 1 نفر مستعفی شناخته شد. و اعتبار نامه 4 نفر به دلایل مختلف رد شد. از مجموع 277 نفر نماینده این دوره 4 نفر زن و 273 نفر مرد بودند. که 152 نفر برای اولین بار به کرسی مجلس تکیه زده بودند.

سطح تحصیلات مجلس سوم نسبت به مجالس اول و دوم بسیار فقیرتر بود. و به نظر می رسد هر دو جناح سیاسی تلاش داشتند تا کاندیداها را بر اساس امکان رأی آوری و شهرتشان مورد حمایت قرار دهند. هدف کسب اکثریت بود. و سطح کیفی نامزدها و میزان تخصص و تحصیلاتشان مورد نظر گروه ها و جناح های رقیب نبود. رقابت در این دوره از انتخابات به میزانی نزدیک بود که 246 نفر از نمایندگان بین 30 تا 60 درصد آرا را به خود اختصاص داده بودند.

در این مجلس چهره های شناخته شده ای چون هادی غفاری، فخرالدین حجازی، نجفقلی حبیبی، عبدالوحاب موسوی لاری، مصطفی معین و ابراهیم اصغرزاده حضور داشتند. ابراهیم اصغرزاده چپی تندرو و اصلاح طلب بعدی همان کسی است که وقتی کاندیدای ریاست جمهوری شد به واسطه مواضع تندروانه اش گویا یکی از نزدیکانش گفته بود به وی رأی نمی دهد. و هادی غفاری کسی است که حداقل در دو مورد می بایست پاسخ به تاریخ بگوید. نحوه اعدام و مرگ هویدا و مسئله اشغال سفارت آمریکا و بحران گروگان گیری.  

اختلاف مجلس سوم با صدا و سیمای دولت سازندگی

یکی از موارد اختلافی میان مجلس سوم و دولت سازندگی مسئله اختلاف با رویکردهای دولت مدارانه صدا و سیمای محمد هاشمی برادر هاشمی رفسنجانی بود. آش آن قدر شور شده بود که در روزهای منتهی به انتخابات مجلس چهارم و آنجایی که نیروهای چپ خود را بازنده انتخابات می دیدند و از تریبون مجلس آخرین تیرهای انتقاد را به سوی رئیس دولت سازندگی روانه می کردند به دستور محمد هاشمی پخش مستقیم مذاکرات مجلس قطع شد.

مسئله شرکت در جنگ اول خلیج فارس به نفع دولت عراق

یکی از اتفاقاتی که بهار چپ گرایان را به خزان تبدیل کرد جنگ اول خلیج فارس بود. برخی از نمایندگان و سران سرشناس جناح چپ مانند شیخ صادق خلخالی و علی اکبر محتشمی پور رهبر بعثی عراقرا با "خالد بن ولید" مقایسه می کردند و از تریبون های رسمی خواهان مشارکت ایران در جنگ اول خلیج فارس به نفع صدام و دفاع از عراق در برابر نیروهای ائتلاف به سرکردگی آمریکا شده بودند. چنین رفتارهای سکتاریستی و چپ روی های کودکانه ی خط امامی های آن روزگار و اصلاح طلبان این روزگار به مذاق نظام و معمار دولت سازندگی خوش نمی آمد و به واقع هم روزگار این چپ روی ها به سر آمده بود؛ و برای مردم خسته از جنگ و بحران های اقتصادی هم مطلوبیت نداشت. هرچند که امروز رجعتی دوباره به این شعارها شده است. دولت سازندگی بر سر کار آمده بود و مردم گمان می کردند که بهار اقتصادی نزدیک است. بهتر است که جناح چپ و اصلاحیون فعلی نسبت به پیشنه تاریخی خود صادق تر باشند و به دور از ذهن گرایی و فرافکنی به مطالعه سیاست های خود در گذشته بنشینند تا علت رخ داد برخی حوادث امروز را بهتر درک کنند.     

مهمترین رخ دادهای مجلس سوم عبارتند از: پذیرش قطعنامه 598 و پایان جنگ، درخواست بازنگری در قانون اساسی، پذیرش استعفای مرحوم آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری توسط امام، رحلت امام، آغاز رهبری آیت الله خامنه ای، برگزاری پنجمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، پایان عمر نهاد نخست وزیری که به واسطه انقلاب مشروطه شکل گرفته بود، آغاز به کار دولت اول سازندگی، جنگ اول خلیج فارس.

این مجلس در مجموع 251 مصوبه داشت که با 25 کمسیون دائمی و 3 کمسیون خاص و ویژه به وظایف محوله و تقنینی خود رسیدگی می کرد. در این مجلس 5037 تذکر به مسئولین اجرایی کشور داده شد. و 19 نامه در صحن مجلس قرائت شد. 47 وزیر از این مجلس رأی اعتماد گرفتند و 4 وزیر با کارت قرمز از رفتن به کابینه باز ماندند. مجلس سوم کارش را با کابینه جنگ آغاز کرد و با کابینه سازندگی به پایان برد. و به تمام وزرای دولت اول هاشمی رأی مثبت داد.

489 جلسه علنی سهم نمایندگان مجلس سوم از دوران قانون گذاری پس از انقلاب است. 593 طرح و لایحه به صحن این مجلس آمد و از این طرح ها و لوایح 256 قانون تصویب شد. 65 قانون مصوب هم در شورای نگهبان خلاف شرع و قانون تشخیص داده شد و به مجلس برگشت. برخی از این قوانین برای تعیین تکلیف نهایی به مجمع تشخیص مصلحت نظام فرستاده شد.

قانون تثبیت تعداد کاندیداها -که با آبستراکسیون و خروج 50 نفر از نمایندگان جناح راست، مجلس از اکثریت افتاد و قانونی که با هدف به تأخیر انداختن انتخابات خبرگان رهبری بود به تصویب نرسید-، اصلاح مواردی از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی، قانون تشکیل وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و قانون استخدامی سپاه، قانون اعلام روز 13 آبان به عنوان روز ملی مبارزه با استکبار، قانون قطع روابط دیپلماتیک با دولت انگلستان به دلیل انتشار کتاب آیات شیطانی، تصویب نخستین برنامه 5 ساله توسعه بعد از انقلاب -بر اساس آمارها بالاترین میزان رشد اقتصادی مربوز به برنامه تول توسعه با 7/3 درصد رشد در مجلس سوم رخ داد-، تصویب قانون مربوط به محاسبه مهریه نقدی زنان به نرخ برابری روز، ایجاد تسهیلات قانونی برای استفاده از سرمایه گذاری خارجی، اصلاح روند رسیدگی به بودجه سالیانه کشور از مهم ترین قوانین مصوب مجلسی بودند که نیروهای چپ و خط امامی در آن اکثریت داشتند.

مسئله نهضت آزادی

  مسئله نامه وزیر کشور به امام برای تعیین تکلیف فعالیت نهضت آزادی که این روزها بر سر درستی و صحت آن مناقشاتی در رسانه ها به راه افتاده است به دوران فعالیت مجلس سوم مربوط می شود. ماجرا از این قرار بود که وزیر کشور دولت میرحسین درباره شرکت اعضای نهضت آزادی ایران در انتخابات نامه ای به امام نوشت و در این باره از ایشان کسب تکلیف نمود. امام در پاسخ نامه ای نوشتند که با توجه به آن نامه به نظر می رسد برای همیشه پرونده حضور اعضای نهضت در انتخابات مختلف ایران بسته شد. هرچند در دوره های بعدی برخی از افراد نزدیک به نهضت آزادی مانند عزت الله سحابی احراز صلاحیت شدند اما اعضای رسمی و منتسب به نهضت آزادی ایران با توجه به نامه امام برای همیشه از شرکت در انتخابات منع شدند. 

عمر دوره سوم قانون گذاری در جمهوری اسلامی در 6 خرداد 1371 تمام شد. تا مجلسی که با بهار خط امامی ها آغاز شده بود با خزان خط امامی ها به پایان برسد.