صادرات گاز ایران به پاکستان یکی از موضوعات کلیدی حوزه انرژی کشور طی دو دهه اخیر بود که با وجود کارشکنی‌های آمریکا، قطر و عربستان سرانجام در دولت دهم به قرارداد رسمی تبدیل شد. طبق نظر برخی کارشناسان، تعلل پاکستانی‌ها برای احداث خط لوله در خاک این کشور بدنبال تشدید اختلافات میان ایران و عربستان، بیشتر شد.
اندکی پس از خارج شدن بازار پاکستان از اولویت‌های ایران، اختلافات شرکت ملی گاز با شرکت ترکمن گاز بر سر پرداخت گازبهای ترکمن‌ها نیز تبدیل به یک موضوع حساس شد و در نهایت موجب شد ترکمنستان از صادرات گاز به ایران صرف نظر کند.
خط لوله ای که قرار بود روی کاغذ باقی بماند!
در چنین شرایطی، ترکمنستان که امیدی برای صادرات گاز به ایران نمی‌دید، بازار شرق ایران را هدف قرار داد و خط لوله تاپی را با جدیت بیشتری دنبال کرد. مسئولان ترکمنستان با عربستان و آمریکایی‌ها به توافق رسیدند که با توجه به مازاد گاز این کشور، این دو کشور برای اجرایی شدن خط لوله تاپی همکاری کرده و مسائل امنیتی و تامین منابع مالی را برعهده بگیرند. با توجه به نزدیکی سیاست‌های ایدئولوژیکی عربستان با طالبان، این گروه به عنوان مسئول تامین امنیت خط لوله انتخاب شد و ریاض تعهد داد بخشی از منابع مورد نیاز برای احداث تاپی را تقبل کند. در همان ایام برخی کارشناسان، تحولات بوجود آمده در تغییرات گازی در منطقه را به ضرر ایران دانستند و نسبت به اجرایی شدن تاپی هشدار دادند. با این وجود، بیژن زنگنه، وزیر نفت و همچنین مدیرعامل شرکت ملی گاز کشورمان، اجرایی شدن تاپی را بعید خوانده و گفتند این خط لوله روی کاغذ باقی خواهد ماند.
چند هفته از این اظهارات نگذشته بود که کلنگ احداث خط لوله در افغانستان به زمین زده شد و مقامات ترکمنستان، پاکستان، افغانستان و طالبان با حضور در آن مراسم، از عزم و اراده جدی خود برای اجرای تاپی گفتند. ترکمنستان که به دلیل عدم وجود مازاد گاز طی سال‌های اخیر، در اجرایی کردن تاپی چندان مصمم نبود حالا با این قرارداد تعهد کرده است سالانه ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز به تاپی اختصاص دهد که با توجه به عدم واردات گاز ترکمنستان توسط ایران، این کار برای ترکمنستان تسهیل شده است.
فرصت هایی که از دست رفت/گاز، خانه‌نشین شد
در همین ارتباط، علی حسینی، کارشناس بازار گاز در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه گاز به عنوان سوخت پاک یکی از مهم‌ترین منابع اینده انرژی دنیا است، گفت: ایران به عنوان دارنده بزرگترین ذخایر گاز دنیا، می‌تواند سهم بسزایی در بازار جهانی گاز داشته باشد. یکی از مهم‌ترین بازارهای ایران که با هزینه کم و منافع زیاد امکان دسترسی ایران به بازار گاز و افزایش سهم در آن را فراهم کرده بازارمنطقه یعنی کشورهایی مانند پاکستان و هند و کشورهای حاشیه خلیج فارس و ترکیه و عراق هستند.
وی ادامه داد:فرصت های زیادی برای صادرات گاز ایران در منطقه طی سال های اخیر فراهم بوده است که یکی پس از دیگری بدلیل فقدان برنامه کارشناسی دقیق در زمینه صادرات گاز از دست رفته است.
این کارشناس انرژی با بیان این مطلب که در چند سال گذشته این ضعف در مدیریت فرصت‌های گازی کشور بیش از پیش نمایان شده و یکی پس از دیگری موجب از دست رفتن فرصت‌های ایران شده است، افزود: از جمله این فرصت ها می توان به مذاکرات با عمان برای صادرات گاز به میزان ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال اشاره کرد که تاکنون بی نتیجه مانده است.
حسینی با تاکید بر اینکه مذاکره با هندی ها منجر به کاهش واردات نفت آن‌ها نیز می‌شود، اظهارکرد: در نتیجه فقدان همت در زمینه تجارت گاز، پاکستان نیز که قرارداد تنفیذ شده واردات گاز از ایران دارد ۴ سال پس از زمان تعیین شده برای جریان یافتن گاز حتی ۱ متر مکعب گاز هم تحویل نمی‌گیرد. این در حالی است که در نمایشگاه بین المللی صنعت نفت سال قبل نیز افغانستان درخواست واردات گاز از کشورمان داد اما این درخواست بدون پیگیری رها شد.
وقتی آب به آسیاب دیگران می‌ریزیم
این کارشناس انرژی گفت: به نظر می رسد وزارت نفت نه تنها برنامه‌ای برای توسعه صادرات گاز ندارد، بلکه عرصه را برای رقبای خود در این بازارها نیز فراهم می‌کند. به عنوان مثال ترکمنستان که چهارمین دارنده بزرگ منابع گازی است علاقه بالایی به متنوع کردن صادرات خود به کشورهای مختلف دارد؛ اما به دلیل کمبود گاز طی سال‌های آتی مجبور به انتخاب بین دو گزینه ایران و هند بوده‌است در این بین به دلیل مشکلات امنیتی مسیر خط لوله عبوری از افغانستان و پاکستان و حجم سرمایه گذاری کمتر صادرات به ایران، ایران را انتخاب و اقدام به صادرات گاز به ایران کرد. این موضوع این فرصت را برای ایران فراهم کرد تا با انعقاد قرارداد با پاکستان و هند خود فرصت‌های این بازار را جذب کند. اما متاسفانه به نظر می رسد در چند سال گذشته مسئولین وزارت نفت بدون درک بلندمدت از این موضوع با کم توجهی به شرایط، این کشور را مجبور به رفتن به سمت بازار پاکستان و هند کردند. به طوری که ترکمنستان در طی این سال‌ها با پیگیری مذاکرات با عربستان و چین با جلب حمایت آن‌ها عملا مشکل امنیتی مسیر این خط لوله را برطرف کرد و این پروژه را تا مرحله اجرا پیشبرد.
وی ادامه داد: در نهایت با اعلام حمایت طالبان از اجرای این خط لوله و تامین امنیت آن، عملا مشکلات اساسی اجرای این خط لوله برطرف شد و اجرای فاز دوم آن در افغانستان کلید خورد. از طرف دیگر نیز قطع یکساله واردات گاز ایران از ترکمنستان حتی مشکل کمبود گاز این کشور برای تامین گاز مورد نیاز خط لوله تاپی را نیز بر طرف کرده است. با اجرای این پروژه عملا نه تنها ترکمنستان به عنوان یک فرصت ایران از دست خواهد رفت بلکه بازارهای پاکستان، هند و افغانستان نیز به عنوان گزینه‌های صادرات گاز ایران از دست خواهند رفت.
عینک خوشبینی؛ آفت منابع ملی!
به عقیده حسینی شاید هنوز مسئولینی در وزارت نفت معتقد باشند که خط لوله تاپی ، نمی‌تواند کل نیاز هند و پاکستان را تامین کند اما قطعا با احداث این خط لوله، تمایل این دو کشور برای خرید گاز از ایران بسیار کمتر از شرایط فعلی خواهد شد.
این کارشناس صنعت گاز گفت:در تمام مدت اخیر، مسئولین ایران با خوشبینی از بعید بودن اجرای این خط لوله سخن گفتند و عملکرد خود در مقابل ترکمنستان را مقتدرانه عنوان کردند و با بی برنامگی و تعلل در اجرای خط لوله صلح و صادرات به افغانستان و نزاع با ترکمنستان، عملا راه را برای اجرای خط لوله تاپی فراهم کردند. در واقع اجرای این خط لوله نشان داد که نه تنها ایران ضعف بسیاربالایی در دیپلماسی انرژی دارد بلکه مسئولین، در تحلیل قدرت رقبا در بازار گاز نیز دچار خطا هستند.