در اقتصاد جمهوری اسلامی ایران هم با توجه به اهمیت کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای حاصل از صادرات نفت، نقش صادرات غیرنفتی در کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای حاصل از صادرات نفت از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است .
براین اساس یکی از الزامات توسعه صادرات و بخصوص صادرات غیرنفتی توسعه بازارهای صادراتی است.
با توجه به اهمیت موضوع یاد شده گفت‌وگوی تفضیلی با سید هادی سیدی سرپرست معاونت توسعه بازارهای صادراتی سازمان توسعه تجارت در خصوص اقدامات این سازمان برای توسعه بازارهای صادراتی، انجام شده که در ادامه می‌خوانید:
فارس: برنامه سازمان توسعه تجارت برای توسعه بازارهای صادراتی چیست؟
سیدی: نقش واهمیت صادرات برای همه روشن شده است و این یکی از مواردی است که می توان گفت اجماع ملی در مورد آن وجود دارد. لازم است متناسب با این اجماع ، تمرکز لازم برای سیاست های توسعه صادرات نیز صورت گیرد. همه نهادهای ذیربط باید در این رابطه به وظایف خود عمل کنند.
سازمان توسعه تجارت در انتهای فرایند صادرات قرار دارد. یعنی ابتدا نظام تولیدی قرار می گیرد که با جمیع عوامل گسترده خود تولیدی را رقم می زند و سپس فرایند های دیگر از جمله تجار و بازرگانان و خدمات متنوع از قبیل نظام بانکی ، نظام بیمه ، نظام حمل و نقل و نظایر آن ایفاگر نقش ویژه خود می شوند تا صادرات امکان تحقق پیدا کند. نقش سازمان توسعه تجارت تمرکز بر فرایند های نهایی مرتبط با صادرات است.
سازمان، مقررات حاکم بر صادرات را رقم می زند و تلاش می کند مقررات و ضوابط را تسهیل کند. به همین ترتیب به برگزاری و حضور تولید کنندگان و صادرکنندگان علاقمند کشورمان در نمایشگاههای خارج از کشور کمک می کند. در همین راستا تسهیل حضور در بازارهای خارجی و تلاش برای رفع موانع در این رابطه از اقدامات مهم دیگر سازمان محسوب می شود.
ایجاد بستر تعاملی با کشورهای طرف تجاری و تلاش برای توافق با مقامات این کشورها در زمینه های تسهیل کننده تعامل، بخش مهمی از وظایف و فعالیت های سازمان را به خود اختصاص می دهد.
* استقرار 20 رایزن بازرگانی در 20 بازار اصلی صادراتی ایران
حضور سازمان در بازارهای هدف از طریق رایزنان بازرگانی صورت می گیرد، در حال حاضر 20 رایزن بازرگانی در 20 بازار اصلی صادراتی مستقر هستند و آمادگی ارایه کمک های مشاوره ای و انجام هماهنگی های لازم در مورد صادرات را دارند.
سازمان توسعه تجارت در همه موارد فوق اقدامات خود را با جدیت پی گیری می کند و متناسب با نیازهای موجود در حوزه های مورد نیاز هر بازار فعالیت می‌کند.
فارس: در توسعه بازارهای صادراتی چه کشورهایی هدف هستند؟ کشورهای منطقه یا کشورهای آسیایی؟ یا هدف کشورهای اروپایی، آفریقایی و سایر مناطق دنیاست؟ بیشترین تمرکز در توسعه صادرات به کدام مناطق است؟
سیدی: بر اساس مستندات اقتصاد مقاومتی بازارهای کشورهای همسایه یکی از اولویت هایی است که مطرح شده و سازمان نیز این اولویت را در دستور کار خود قرار داده است.
در عین حال حفظ بازارهای موجود در کنار افزایش صادرات به این بازارها از موارد تمرکز سازمان و رایزنان بازرگانی محسوب می شود. از طرف دیگر متنوع سازی بازارها نیز از اولویت برخوردار است.
در شرایط فعلی بخش عمده ای از صادرات ما به کشورهای همسایه و کشورهای آسیایی است و سازمان توسعه تجارت متناسب با اقتضای بازارهای مختلف فعالیت های خود را در جهت توسعه صادرات به بازارهای مختلف و متنوع به انجام می رساند.
فارس: آیا ایران توان توسعه صادرات خود را در بازارهای اروپای، آفریقایی و آمریکایی دارد؟تاکنون عملکرد موفقی در این زمینه نداشته‌ایم و کشورهای هدف صادراتی ایران اغلب عراق، افغانستان، چین و امارات بوده‌اند.
سیدی: بازار آفریقا و بازار اروپا هر کدام ظرفیت های متفاوت و متنوعی برای صادرات دارند. در سال جاری صادرات ما به بازار آفریقا بیش از 20 درصد افزایش پیدا کرده است و پتانسیل بالایی هم برای افزایش های آتی در این بازار وجود دارد.
* نفوذ به بازار صادراتی اروپا پیچیده است
نفوذ به بازار اروپا الزامات متفاوتی می طلبد که لازم است برنامه ریزی میان مدت و طولانی مدتی برای این بازار صورت گیرد. صادرات به بازار اروپا که از استاندارد بالایی بر خوردار است و مقررات پیچیده ای بر ان حاکم است اقتضائات خاص خود را می طلبد.
یکی از راه‌های مطمئن برای ورود به این بازار از طریق جذب سرمایه گذاری خارجی از اروپا به ایران است. در حال حاضر بخش مهمی از صادرات به بازارهای پیشرفته از محل سرمایه گذاری های مستقیم خارجی انجام گرفته توسط فعالین اقتصادی این کشورها در کشورهای دیگر صورت می گیرد.
در سال 2017 ویتنام 72 درصد از صادرات خود را مرهون سرمایه گذاری های مستقیم خارجی بوده است. حتی صادرات چین نیز تا حد زیادی به سرمایه گذاری خارجی وابسته است. در برخی سالها تا 50 درصد صادرات چین از پروژه های سرمایه گذاری مستقیم خارجی ناشی شده است. جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در پروژه های تولید صادراتی، از جمله مواردی است که برای توسعه صادرات مورد تاکید می باشد.
فارس: چرا نتوانسته‌ایم بازار صادراتی را گسترش دهیم و تنوع در بازارهای صادراتی داشته باشیم؟
سیدی: در حال حاضر ما از ظرفیت تولیدی و صادراتی خاصی که مختص شرایط فعلی تولیدی ماست بهره می بریم و متناسب با این ظرفیت تولیدی صادراتی هم داریم. برای اینکه بتوانیم گسترش صادرات در سطحی بالاتر را تجربه کنیم قطعاً نیاز به این داریم که نظام تولیدی داخلی خودمان را ابتدا ارتقاء دهیم.
متاسفانه همواره این پیش فرض در اذهان وجود دارد که ما از نظر تولید صادراتی کمبودی نداریم اما صادرات شکل نمی گیرد. این پیش فرض در اغلب موارد مطابق با واقع نیست. اگر تولید مناسب برای صادرات وجود داشته باشد ، صادرات قابل شکل گیری است اما اگر فقدان تولید صادراتی داشته باشیم قطعاً بسیاری از اهداف توسعه صادراتی قابل تحقق نیست.
همین عامل در متنوع سازی بازارهای صادراتی هم باید مد نظر قرار گیرد. طبعاً ما در تنوع بازارهای صادراتی هدفمان این نیست که صادرات به بازارهای فعلی خودمان را کاهش بدهیم و از محل آن صادرات به بازارهای دیگر را در دستور کار قرار دهیم.
ما باحساسیت حفظ بازارهای صادراتی فعلی را دنبال می کنیم و تنوع بازارهای صادراتی را مشروط به توسعه ظرفیت تولید صادراتی می دانیم. لازم است صادرات از مرحله تولید آغاز شود.
* هر تولیدی تولید صادراتی نیست
اگر صادرات از مرحله پس از تولید آغاز شود مشکل ایجاد خواهد شد. متاسفانه ما تولید را مفروض می گیریم و صرفاً درخواست افزایش صادرات داریم اما بجای آن باید ابتدا مطمئن شویم که تولید صادراتی را به خوبی شکل داده ایم یا نه؟ تولید صادراتی را نیز باید تعریف کرد. هر تولیدی تولید صادراتی نیست.
تولید صادراتی تناسب با نیازهای بازار خارجی دارد با استانداردهای این بازارها مطابقت دارد. اگر چنین تولیدی شکل بگیرد و ظرفیت ایجاد شود گسترش صادرات قابلیت تحقق خواهد داشت، اما اگر چنین پیش نیازهایی تامین نشود گسترش صادرات محقق نمی شود.
مطابق شاخص های جهانی ، ارتباط نسبتا ثابتی بین حجم تجارت و تولید ناخالص داخلی در سالهای اخیر در سطح جهانی وجود داشته است به نحوی که میزان تجارت جهانی حدود 60 درصد از تولید ناخالص جهانی بوده است.
این نکته به این معنا است که برای افزایش یک درصد حجم تجارت جهانی لازم است تا تولید جهانی حداقل 6/1 درصد رشد داشته باشد. تازه این مربوط به متوسط جهانی است، با توجه به اینکه شاخص فوق در ایران پایینتراست، رشد تولید ناخالص ملی بالاتری لازم است تا یک درصد رشد در صادرات داشته باشیم. این نکته بسیار مهمی است که باید در برنامه های صادراتی مد نظر قرار گیرد. ما برای توسعه صادرات ابتدا لازم است تولید صادراتی را در داخل کشور رشد دهیم. این اقدام پیش نیاز رشد صادراتی و متنوع سازی بازارهای صادراتی است.
فارس: در حفظ بازارهای صادراتی منطقه چگونه عمل کرده‌ایم؟ همین الان کشورهای رقیب زیادی از جمله عربستان، ترکیه و روسیه برای تصاحب بازار عراق وجود دارند و از راه‌های مختلف سعی در تصاحب این بازارها دارند، ما چگونه می‌توانیم این بازارها را حفظ کنیم؟
سیدی: وجود رقبای صادراتی در بازار کشورهای دیگر بدیهی است و نباید انتظار داشت که ما در بازارهای خارجی بدون رقیب باشیم. همین رقبا باعث پویایی و تحرک بیشتر تولید کنندگان و صادرکنندگان ما می شوند.
* چگونگی حفظ بازارهای صادراتی
ما در بازار عراق با قدرت حضور داریم و علی رغم حضور رقبای موجود سهم بازار خودمان را سالهاست حفظ کرده ایم. اینکه ما چگونه می توانیم بازارهای خودمان را حفظ کنیم به پویایی نگاه ما برمی گردد. تولید کنندگان و تجار ما باید تحولات رقبا را زیر نظر بگیرند و متناسب با تحول بازار در رویکردهای خودشان تحول ایجاد کنند.
همیشه نمی شود با یک روش بازار را حفظ کرد. برای تداوم حضور در یک بازار گاهی لازم است در کنار صادرات، سرمایه گذاری در آن بازار نیز در دستور کار قرار گیرد. باید سهام شرکت هایی را خریداری کرد باید در پی تاسیس کارخانه، شرکت و ... در آن بازار نیز باشیم. باید در کانال های توزیع در آن بازار وارد شویم و سهم داشته باشیم.
این قبیل کارها باید متناسب با تحول بازار صورت گیرد اگر همگام با تحولات بازار رویکردهای خودمان را متحول کنیم و نگاه پویایی به بازار داشته باشیم تداوم حضور در بازار تضمین می شود و گرنه بازار به نفع رقبا از دست می رود.
فارس: تراز تجاری ایران در دی ماه 96 اعلام شد و این تراز همچنان منفی است، چگونه می‌توان این تراز را تغییر داد؟ برنامه‌ای برای مثبت شدن تراز تجاری سازمان توسعه تجارت دارد؟
سیدی: اگر دقیق‌تر صحبت کنیم باید بگوییم که تراز تجارت غیر نفتی ما منفی است. این درحالی است که تراز کلی تجارت ما مثبت بوده است. در متون علمی تجارت بین الملل، تراز تجاری فقط یک معیار دارد و آن هم مربوط به تراز تجاری کلی یک کشور است.
در ایران تراز تجاری غیرنفتی مطرح شده و به عنوان یک هدف مد‌نظر قرار گرفته است که هدف گذاری خوبی است، هر چند در ادبیات مربوط به تجارت بین الملل تنها تراز تجاری کلی شناخته شده است. در عین حال برای ما در عرصه ملی هدف گذاری خوبی است تا ما تلاش کنیم با حصول به این هدف مازاد قابل توجهی که ناشی از منابع ارزی حاصل از نفت است داشته باشیم.
ما در طول 50 سال گذشته بجز یکی دو سال اخیر همواره در تراز تجاری غیر نفتی دچار کسری تجاری بوده ایم. در گذشته صادرات غیر نفتی سهم ناچیزی از واردات را پوشش می داد.
ده سال قبل صادرات غیر نفتی ما نه تنها کفاف واردات را نمی داد بلکه فقط حدود 20 در صد واردات را می توانستیم از منابع ناشی از صادرات غیر نفتی تامین کنیم. حال این رقم بالای 80 درصد می رسد. این فی نفسه تحول و تغییر مهمی است اما نباید انتظار داشت این شرایط برای همیشه پایدار باقی بماند.
بدون سرمایه گذاری در تولیدات صادرات محور حفظ و بهبود توازن صورت نخواهد گرفت. بازارهای صادراتی در حال تحولند و متناسب با این تحول باید ما در نظام تولیدی خودمان برای صادرات تحول ایجاد کنیم.
درمراحل اولیه صادرات کره جنوبی در طول ده سال چنان تحولی ایجاد شده بود که ده قلم اول صادراتی کره جنوبی در طول ده سال کاملا جابجا شده بود یعنی در طول ده سال، ده قلم اول صادراتی ده سال پیش کره هیچکدامش در ده سال بعد جزو ده قلم اول صادراتی نبوده اند.
این نشان می دهد که تحول در نظام تولید صادراتی کره جنوبی صورت گرفته بود همین عامل باید برای ما هم رخ دهد یعنی همواره تحول در تولید صادراتی رخ دهد اگر چنین تحولی ایجاد شود رسیدن به تراز تجاری غیر نفتی و حفظ آن امکانپذیر خواهد بود.
فارس: پایه و اساس صادرات، نفت و فرآورده‌های نفتی است در مورد صادرات غیرنفتی چه عملکرد قابل دفاعی وجود دارد؟ عمده‌ترین کالاهای صادراتی ایران چیست؟
* ایران نفتی است صادرات نفت منفی تلقی نشود
سیدی : در مورد صادرات غیر نفتی و ترکیب آن باید توجه کنیم که ما کشوری نفتی هستیم و اگر در صادرات ما به نحوی رد پای نفت مشاهده می شود این امر را نباید منفی تلقی کنیم. بر عکس باید توجه کنیم که ما گریزی از این امر نداریم و امری کاملا طبیعی است.
در عین حال سرمایه گذاری‌های عظیمی در صنعت پتروشیمی صورت گرفته است تا ما بجای خام فروشی نفت اقلام عمده صادراتی مان امروز اقلام پتروشیمی باشد. این نتیجه اقدامات مثبتی است که انجام شده است اما ممکن است ما بیش از این انتظار داشته باشیم. این اشکالی ندارد که ما از دید کمال گرایی به ترکیب صادرات ایران نگاه کنیم و انتظار بیشتری از آن داشته باشیم.
در حال حاضر محصولات پتروشیمی و محصولات فولادی عمده ترین اقلام صادرات صنعتی ما را شامل می شوند. در عین حال صادرات محصولات کشاورزی، فراورده های غذایی نیز در بین اقلام عمده صادراتی ما قرار بگیرند. در طول نه ماهه اول سال 96 نه و نیم میلیارد دلار صادرات اقلام پتروشیمی داشته ایم وبیش از 12 میلیارد دلار صادرات اقلام صنعتی دیگر ما بوده است. اقلام کشاورزی و اقلام معدنی در رتبه های بعدی قرار داشته اند.
م