مازندمجلس: به گزارش هنرنیوز ، مستندسازی یا فیلمسازی مستند این نکته مثل خورشید روشن و آشکار است که امروزه پایگاه پابرجایی به نام مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، بزرگترین و مناسب‌ترین باغچه کاشت، داشت و برداشت سینمای مستند ایران است. مرکزی که بی‌تردید با همه فرازها و نشیب‌ها و نقاط ضعف و قوتی که در طول دوران پابرجایی خود داشته، در جهت بالندگی و گسترش سینمای مستند ایران به ویژه در زمینه تولید یا حمایت از فیلم‌های مستند اجتماعی و تاریخی نقش بسیار مهمی داشته است.

جشنواره مستند سینماحقیقت در طول دوران برگزاری خود توانسته است تنها جایگاه مناسب به نمایش درآمدن آثار فیلمسازان مستقلی باشد که به جز پرده سینماهای جشنواره سینماحقیقت (و حضوری پراکنده و گاه‌به‌گاه بر پرده سینمای هنر و تجربه) جایگاه دیگری برای به نمایش درآوردن آثارشان نداشته‌اند.

سینمای مستند، سینمایی است دست‌یافتنی و بس قدرتمند که حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، اما این حرف‌ها مخاطبان زیادی برای شنیدن ندارند! حرف‌هایی که گاه گفتن، شنیدن و دیدنشان وارد شدن به سرزمین ممنوع است!

وجود مرکز گسترش سینمای مستند و دست‌آوردهایش می‌تواند در عرصه فیلمسازی مستند در ایران جریان‌ساز شود. جشنواره سینماحقیقت رویداد پرباری است که در چند سال گذشته شاهد رشد اصولی‌تر و بهینه‌تر آن بوده‌ایم و در جهت ایجاد تحولات مثبت در عرصه فیلمسازی مستند در ایران بار بزرگی را بر دوش داشته است. این پویش‌های حرفه‌ای زمانی پایدارتر شد که بر این بستر، بزرگترین پل ایجاد ارتباط سینمای مستند ایران و سینمای مستند در کشورهای دیگر جهان نیز ساخته شد؛ ارتباطی که در حیطه دعوت برخی از فیلمسازان مطرح جهانی، یافتن بازار فروش و عرضه آثار فیلمسازان ایرانی در جهان و حضور پی‌در‌پی آثار فیلمسازان در جشنواره‌های جهانی شکل گرفت و موجب انتقال تجربه‌ها و دست‌آوردهای سینمای مستند ایران به جامعه جهانی شد.

اما درباره نام سینماحقیقت؛ در برخی از آراء و اندیشه‌های صاحبنظران داخلی و گاهی در ترجمه به جای سینماحقیقت، cinema verite ترجمه شده است؛ اما از دیدگاه نگارنده «سینما‌وریته» معادل «سینما واقعیت» است و نه «سینماحقیقت»؛ سینمایی که نخستین بار در عرصه فیلمسازی مستند شوروی، دنیس کوفمن (ژیگاورتف) آن را کینو کلاز یا کینو پراودا نامید. سینمایی که مبتنی بر چشم واقعیت، سعی در بازنمایی و بازشناسایی واقعیت برای تماشاگر داشت. نوعی سینمای غیرداستانی که در آن بر حضور دوربین و دادوستد دوجانبه میان فیلم‌ساز و سوژه تأکید شد. سینمایی واقع‌گرا با نگرش سیاسی و اجتماعی که در ساختار خود از صحنه‌بندی، قصه‌پردازی و روایت پرهیز می‌کند و تلاش می‌کند تا حد امکان به واقعیت موجود وفادار باشد.

در تعریف حقیقت و واقعیت گفته‌اند که حقیقت آن چیزی است که «باید باشد» و در ساحت شهود و فرامن دریافت می‌شود و از راه تاویل ژرف واقعیت به دست می‌آید. واقعیت آن چیزی است که «هست»، لمس و دیده می‌شود و می‌توان با حواس غریزی پنجگانه و ساحت ادراکات تعقلی آن را دید و دریافت. با این تعریف، سیر غالب فیلمسازی مستند در ایران (چه فیلم‌هایی که به صورت مستقل ساخته شده‌اند یا فیلم‌هایی که با بودجه دولتی حمایت شده‌اند) و بسیاری از فیلم‌های گوناگونی که تاکنون ساخته و به جشنواره سینماحقیقت ارایه شده‌اند «سینما واقعیت»‌اند.

بخش بسیار زیادی از فیلم‌ها بازتاب صرف واقعیت‌های تلخ اجتماعی‌اند و بر اساس دیدگاه ناتورالیستی، معلولیت‌ها و عارضه‌های جبرهای تحمیل شده شرایط محیطی و اجتماعی و جنبه‌های وراثتی را تصویر کرده و به نقد می‌کشند.
برخی از فیلم‌های ساخته شده در این جریان سینمایی مستند، بیشتر به سمت ارائه گزارش از رویدادهای اجتماعی گرایش داشته‌اند و بنای کار را تنها بر تکان‌دهنده بودن سوژه گذاشته‌اند.

غرق شدن فیلمساز در سوژه انتخاب شده در بسیاری از فیلم‌ها، فیلمساز را از دستیابی به نوآوری در ساختار اثر حتی در ساخت فیلم‌های واقعیت‌نما و آثار ناتورالیستی باز داشته است.

برخی از فیلم‌ها در حد ارائه خبری از یک رویداد باز‌می‌مانند و از ساختاری زیبایی‌شناختی و نگاه خلاقه هنری برخوردار نمی‌شوند. در چنین فیلم‌هایی از دوربین تنها به عنوان قلمی تصویری برای ارائه یک گزارش و خبر استفاده شده است و نه به عنوان ابزاری برای آفرینش هنری و ارائه خلاقه سوژه (اجتماعی و غیر اجتماعی) به مخاطب.

این کارکرد، تنها یک مستندسازی صرف است که محصول آن یک محصول ژورنالیستی است و نه یک محصول هنری. با این دیدگاه بر این باورم که «فیلمساز مستند» با «مستندساز» و همچنین «فیلم مستند» و « اثر مستند» در دو دسته‌بندی متفاوت قرار می‌گیرند.

در دسته اول سینما به عنوان یک مدیوم هنری محور و مطرح است در حالی که در دسته دوم عملاً وجه هنری سینما حذف شده و از تصویر تنها به عنوان یک وسیله کمک آموزشی برای انتقال یک خبر یا ارائه گزارشی از یک رخداد استفاده شده است...
مقایسه تفاوت‌های علمی و اساسی میان «فیلمسازی مستند» و «مستندسازی» پژوهشی میدانی و کاربردی بر اساس داده‌های محصولات فیلمسازی مستند و مستندسازی در ایران و جهان می‌تواند بحثی جذاب، کاربردی، راهگشا و چالش‌برانگیز باشد که بر بازسازی تعریف فیلم مستند نیز تاثیر بگذارد. پرداختن به این مقوله گسترده را به نگارش یک کتاب در این باره وا می‌گذارم...

فرشاد فرشته حکمت. آذر 1396